Podręcznik do zielarstwa - Podręcznik część 1

Zielarstwo klasa 1

Temat 1: Co to jest zielarstwo?

Rolnictwo to jeden z działów gospodarki, którego zadaniem jest dostarczanie płodów rolnych. Rolnictwo uzyskuję produkty roślinne i zwierzęce dzięki uprawie roli i roślin oraz chowu i hodowli zwierząt.

Ogrodnictwo to dział nauk rolniczych, który zajmuję się hodowlą i uprawą różnych roślin oraz projektowaniem terenów zieleni czyli architekturze krajobrazu która charakteryzuję się dużym nakładem środków produkcji, energii, budynków, kosztów, a co za tym idzie – dużą wydajnością.

Zielarstwo zajmuję się wszelkimi zagadnieniami dotyczącymi roślin czyli hodowlą, uprawą, zbiorem, przechowywaniem i tworzeniem (z roślin i ziół) mieszanek ziołowych, wyciągów, nalewek i złożonych leków naturalnych oraz izolacją z ciał czynnych surowców roślinnych

Ziołolecznictwo zajmuję się mechanizmami działania leków roślinnych oraz ich zastosowaniem.

Flora (łac. Flora – rzymska bogini kwiatów) jest to wykaz gatunków roślin występujących na określonym obszarze. Flora dzieli się na wiele kategorii np. flora górska czy flora lasu deszczowego.

Roślinność to wszystkie zbiorowiska roślin na danym obszarze. Flora wraz z roślinnością tworzą szatę roślinną danego obszaru.

Temat 2: Do czego czarodziejowi potrzebne jest zielarstwo?

Często się okazuję że czarodziejowi bardzo może się przydać żyłka ogrodnicza. W ogrodzie bowiem rośnie wiele składników magicznych eliksirów i niejedno lekarstwo na przeróżne dolegliwości mniej lub bardziej naturalnego pochodzenia, od trądziku począwszy, a na ukąszeniu węża i petryfikacji skończywszy. Niektóre zioła mogą nawet chronić przed zaprawionymi magią poczynaniami nieprzyjaciół, cały zaś sekret tkwi w tym, by wiedzieć na co która roślina pomaga, jakiej wymaga pielęgnacji i kiedy nadaje się do zbioru.

Kilka czynników na które warto zwrócić uwagę w tej dziedzinie:

· Cześć rośliny, którą chcemy uzyskać podczas zbioru,

· Pora roku, miesiąc, dzień i godzina, o ile pora roku i miesiąc wydają się oczywiste ze względu na dojrzałość owoców, to dzień i godzina mogą wydawać nieuzasadnione, tymczasem zbiory (podobnie jak siew i sadzenie) związane są z fazami księżyca i naturalnym cyklem roślin – niewiele różni się to między istotami żywymi, wszak podobnie zachowują się ludzie i zwierzęta – faza cyklu księżyca może być szczególnie istotna w przypadku gdy zbieraczem jest czarownica, natomiast jej strój ma raczej znikome znaczenie w przypadku tradycyjnego zastosowania magicznych ziół i grzybów,

· Godzina związana jest nie tylko z magicznymi właściwościami rośliny, ale z zawartością substancji posiadających moc, w tym olejków eterycznych lub barwników,

· Niektóre rośliny należy zbierać rano, gdy jeszcze nie utraciły ich w wyniku działania promieni słonecznych, inne popołudniu, gdy soki lub barwniki są najbardziej skumulowane dzięki słońcu i światłu.

Kiedy zbierać zioła i rośliny?

Zbiór ziół i roślin przeprowadza się w czasie suchym i ciepłym, ponieważ rośliny zmoczone deszczem tracą swoje zalety. Najlepiej zbierać je przed południem lub wieczorem – ta pora najbardziej im odpowiada

Jak suszyć zioła i rośliny?

Zioła i rośliny najlepiej suszyć, w miejscu zacienionym i przewiewnym. Można je suszyć przez rok. Przechowywać w woreczkach, by nie zwilgotniały.

Temat 3: Podstawowe pojęcia zielarskie.

Dlaczego przy zielarstwie nie można używać różdżki?

Używanie różdżki do zielarstwa jest niewskazane, ponieważ gdy użyjemy różdżki (np. rzucając zaklęcie na roślinę), może to przez przypadek zmienić właściwości rośliny na przeciwne lub trujące.

Podstawowe pojęcia zielarskie:

· Napar – wywar otrzymany przez zalanie ziół wrzącą wodą,

· Odwar – wywar sporządzony z surowców odpornych na wysoką temperaturę,

· Zielnik – zbiór (drukowana lub ręcznie wykonana) kolekcja opisanych rycin lub zasuszonych roślin, utrzymana zwykle w formie zeszytowej,

· Użytki leśne – są to płody leśne i różne dobra materialne pozyskiwane z lasu,

· Łąka – obszar lądowy, na którym rośnie zwarta roślinność zielna z dominującą lub znacznym udziałem traw.

Co ma zbierać zielarz?

· Korę drzew,

· Korzenie i kłącza,

· Kwiaty,

· Łodygi i liście,

· Owoce ,

· Pączki.

Temat 4: Podstawowe zasady pracy zielarza.

Aby być zielarzem trzeba posiadać:

· Łopata – musi być duża drewniano-metalowa, jest ona rzeczą nie magiczną, bez śladów magii, używa się jej do przekopywania roślin,

· Grabie – tak ja łopata muszą być drewniano-metalowe, są bez śladów magii, używa się ich m.in. do grabienia liści,

· Motyka – jest to metalowo-drewniane narzędzie, nie magiczne, służące do spulchniania gleby,

· Wiadro – może być metalowe lub plastikowe, używa się go do przechowywania owoców roślin, np. zaraz po zbiorze,

· Worek – wykonany z materiału, świetnie nadaję się do przechowywania różnych roślin, przed ich zasadzeniem,

· Sznurek – służy do zawiązania worka, lub zawiązania rośliny gdy grozi złamaniem,

· Gazeta – może być to jaka kolwiek gazeta, wykorzystuje się ją do suszenia ziół i roślin, które później możemy wypić w celach zdrowotnych,

· Konewka – plastikowa lub metalowa, używa się jej do podlewania roślin, bo bez tej czynności rośliny nie przetrwają długo,

· Nawóz – musi być przechowywany w cynowej puszce, służy do zasilania rośliny, gdy grozi uschnięciem, stosuje się go w skrajnych przypadkach.

Trzeba też posiadać magiczne przedmioty takie jak:

· Nauszniki – aby uniknąć przeraźliwego krzyku mandragory,

· Smoczy nawóz – jest przechowywany w cynowej puszce, używany do ziół roślin,

· Nawóz Lullabali – przechowuję się go w cynowej puszce, zasila się nim zioła i rośliny,

· Rękawice ze skóry smoka – są bardzo pomocne, gdy chcemy przesadzić jakąś roślinę.

Żeby nie popełnić żadnego błędu oto przykazania dobrego zielarza:

· Zioła i rośliny należy szanować,

· Należy stosować je umiejętnie i z umiarem,

· Należy w sposób prawidłowy zbierać zioła ze stanu naturalnego i suszyć bądź wykorzystywać świeże,

· Zrywać w określonym celu,

· Nie marnotrawić,

· Zbierać odpowiednie w odpowiedniej porze dla danej rośliny,

· Nie deptać,

· Nie używać różdżki,

· Nie zbierać roślin trujących,

· Suszyć oczyszczone z ziemi, pająków i innego robactwa,

· Zioła wymagające przetworzenia poddawać procesowi maceracji, ekstrakcji i dopiero w takiej formie dodawać do eliksirów,

· Zioła i rośliny maksymalnie suszyć przez rok,

· Zioła świeże dodawać do eliksirów w formie podanej w recepturze, gdyż złe dołączenie składnika roślinnego może zepsuć wywar, wybuchnąć kociołek lub zmienić jego właściwości na trujące lub przeciwne,

· Korzeń Rauwolfii zawsze siekać srebrnym nożem w pełnię księżyca.

Temat 5: Podział roślin.

Rośliny pełniły i pełnią ważną rolę w życiu ludzi. W tej chwili, ze względu na szerokie zastosowanie roślin dzielimy je na:

· Rośliny lecznicze – są to najczęściej rośliny lądowe, stosowane są w medycynie i ziołolecznictwie. Z niektórych części tych roślin (np. liście, łodygi czy korzenie) wyrabia się leki. Na całym świecie występuje około 2500 gatunków roślin leczniczych, z czego w Polsce tylko około 400 gatunków. Większość z roślin leczniczych są roślinami trującymi. Ich stosowanie wymaga zaawansowanej wiedzy zielarskiej. Istnieje bardzo mała granica między dawką leczniczą, a toksyczną. Należy pamiętać o ostrożności w stosowaniu tych roślin,

· Rośliny regenerujące – są to rośliny z grupy leczniczych, jednak mają inne właściwości, mogą zwiększyć siłę fizyczną lub zmniejszyć źródło stresu. Do roślin o właściwościach regenerujących należą przede wszystkim rośliny adaptogenne i przeciw stresowe. Często te rośliny są podawane w celu wzmocnienia organizmu. Są bardzo pomocne w przypadku chorób, gdy dana osoba bardzo źle się czuję to może spożyć tą roślinę,

· Rośliny odtruwające – są to bardzo ważne rośliny, bowiem ich zadaniem jest łagodzenie działania trucizny. Znajdują się one w wyposażeniu każdego maga, są też stosowane dość często, ze względu na częste zatrucia lub otrucia. Wiedza o tych roślinach jest bardzo potrzebna, aby w razie potrzeby pomóc osobie poszkodowanej. Zastosowanie tych roślin jest wielu dziedzinach magii, np. eliksirach lub magomedycynie,

· Rośliny trujące – są to takie rośliny, które zawierają substancje trujące, które mogą doprowadzić do choroby, a w ostateczności do śmierci. Zależy od gatunku rośliny to może ona zawierać substancje trujące dla człowieka lub zwierzęcia, lecz zawsze gdy nie znamy rośliny to nie dotykamy jej, a w szczególności nie zrywamy jej,

· Przyprawy – są to składniki dodawane do potraw, w celu zaostrzenia lub zmniejszenia smaku, pochodzenia roślinnego. W starożytności służyły jako leki, przysmaki, oleje święte i kadzidła,

· Rośliny ozdobne – są to rośliny, które bardzo często można spotkać w ogrodach, ich funkcja to ozdoba, umilenie widoku lub zasłonienie czegoś. Takie rośliny są bardzo popularne wśród mugoli, lecz u czarodziei także. Do roślin ozdobnych zalicza się wszystkiego rodzaju kwiaty. Czyli w każdym parku jest przewaga roślin ozdobnych, niż jakich kolwiek innych.

Temat 6: Budowa roślin.

W ziołolecznictwie najczęściej używane są następujące wysuszone i odpowiednio rozdrobnione rośliny lub ich części:

· Bulwa – podziemny, zmięśniały pęd wypełniony materiałami zapasowymi. Bulwy zbiera się jesienią lub wczesną wiosną. Do zbiorów jesiennych przystępujemy po obumarciu nadziemnej części rośliny, natomiast do wiosennych – przed rozpoczęciem wegetacji. Po wykopaniu surowiec należy oczyścić i usunąć drobniejsze korzenie,

· Cebula – podziemny pęd o bardzo skróconej łodydze i silnie zgrubiałych w nasadach łuskowatych liści,

· Drewno – zdrewniała część gałęzi, pni i korzeni drzew lub krzewów,

· Kłącze – pęd podziemny z węzłami, międzywęźlami, pączkami oraz zredukowanymi łuskowatymi liśćmi. Kłącza zbiera się (tak jak bulwy) jesienią lub wczesną wiosną. Po wykopaniu surowiec należy oczyścić i usunąć korzenie boczne,

· Kora – tkanka okrywająca gałązki krzewów i drzew, zawierająca także tkanki leżące pod nią, dochodzące do miazgi. Podczas zbioru uważamy, by nie uszkodzić warstwy podkorzeniowej (miąższu). Korę zbieramy w momencie, gdy drzewa puszczają soki (wczesną wiosną), z gałęzi ściętych (zbieranie prosto z drzewa powoduje próchnienie lub gnicie) i suszymy w przewiewnym miejscu,

· Korzeń – podziemna część rośliny nie mająca węzłów, międzywęźli i zredukowanych liści,

· Koszyczek – kwiatostan charakterystyczny dla roślin złożonych,

· Kwiat – organ roślinny zawierający części generatywne. Kwiaty zbiera się, gdy osiągną wielkość i kolor charakterystyczny dla danego gatunku. Ponieważ najczęściej kwiaty dojrzewają na roślinie nierównomiernie, zbierane są sukcesywnie, kilkakrotnie,

· Kwiatostan – skupienie pojedynczych kwiatów na łodydze,

· Liść – organ służący roślinie m.in. do procesu fotosyntezy. Liście zbieramy zanim roślina zakwitnie, do zbierania nadają się liście żywo zielone, bez uszkodzeń i plam (spowodowanych najczęściej przez pasożyty),

· Nasienie – narząd służący roślinie do rozmnażania. Nasiona należy zbierać przed stanem pełnej dojrzałości owocu, ponieważ zebrane zbyt późno mogą się osypywać, powodując duże straty,

· Owocnia – jest częścią owocu po usunięcia nasion,

· Owoc – organ rozwijający się z zalążni po zapłodnieniu komórki jajowej. Owoce zbiera się w stanie dojrzałości, w zależności od gatunku jest to okres od czerwca do września. Podobnie jak w przypadku kwiatów, owoce dojrzewają nierównomiernie i pozyskujemy je w miarę dojrzewania. Owoce mięsiste zbiera się w dni suche i słoneczne (wtedy nie gniją i nie pleśnieją), natomiast owoce suche (nasiona) w dni pochmurne i przed obeschnięciem rosy, zapobiegając w ten sposób ich obsypywaniu,

· Pączek – nierozwinięty pęd otoczony łuskami ochronnymi, z którego wiosną rozwija się łodyga z liśćmi i kwiatami. Pączki powinny być zbierane przed pęknięciem,

· Szyszka – żeński kwiatostan, a później owocostan,

· Zarodek – zarodek rośliny.

Temat 7: Zielarstwo w starożytności.

Zastosowanie roślin i ich przetworów w lecznictwie jest jednym z najstarszych osiągnięć myśli ludzkiej. W poszukiwaniu roślin jadalnych człowiek pierwotny natrafiał na takie, które uśmierzają bóle, przyspieszają gojenie się ran, działały przeczyszczająco lub hamowały biegunki.
Pierwsze zapisane wiadomości o ziołach pochodzą sprzed 6000 lat p.n.e.
Najsumienniej przekazywali je starożytni Egipcjanie. W tak zwanym papirusie Ebersa (XIV w. p.n.e.) wymienionych jest kilkaset roślin leczniczych wraz ze sposobami ich stosowania. Również kilkaset ziół leczniczych znano w Babilonii i Asyrii, wiedziano, jak je zbierać i suszyć. Co najciekawsze - wiele z tych wiadomości jest aktualnych do dziś. Roślinami leczniczymi interesował się nawet słynny prawodawca Hammurabi.
Wielotysięczną historią zielarstwa mogą poszczycić się także Chińczycy. Początki lecznictwa sięgają w tym kraju końca III tysiąclecia p.n.e. Cesarz Shen Nung, zwany ojcem chińskiego rolnictwa i lecznictwa oraz sztuki sporządzania leków, wprowadził wiele nowych, wówczas roślin uprawnych, jak ryż, pszenica, proso i jęczmień i ugruntował znajomość roślin leczniczych. Wydany jego staraniem około 2700 r. p.n.e. zielnik, który obejmował ogółem 365 leków, głównie roślinnych.
Z czasem, po poznaniu zastosowania wielu roślin i ziół zaczęto nimi handlować. W starożytności między krajami Wschodu i Południa kwitł ożywiony handel i on to przyczynił się do rozpowszechnienia ziół. Prym w handlu wiedli Egipcjanie, Fenicjanie, Syryjczycy oraz Persowie.
Zainteresowanie ziołami objawiały najtęższe umysły i często pisarze czy filozofowie wykazywali solidną wiedzę botaniczną. Do takich należą przede wszystkim Hipokrates z Kos, zwany ojcem medycyny (ok. 460-377 p.n.e.) i Teofrast z Eresos (370-287 p.n.e.), uczeń Arystotelesa. Gwiazdą pierwszej wielkości w zielarstwie w czasach rzymskich był Dioskurides Pedanios (I w.), Grek z pochodzenia, przyrodnik, "zatrudniony" jako lekarz rzymskich legionów. Lekarz rzymski greckiego pochodzenia, Galen z Pergamonu (ok. 130- -200), opisał ponad 400 roślin leczniczych w taki sposób, że stworzył podwaliny późniejszej farmacji. Podobne znaczenie ma starsze o około 100 lat dzieło Scriboniusa Largusa.

Temat 8: Osiągnięcia starożytnego zielarstwa.

W medycynie i magii zioła stosuje się od najdawniejszych czasów. Systematyczne badania ich właściwości sięgają czasów starożytnych Sumerów - opisali oni lecznicze zastosowanie kminku, tymianku, wawrzynu oraz wielu innych ziół, które dzisiaj rosną spokojnie w mugolskich ogródkach. Pierwsza znana chińska księga ziół spisana około roku 2700 przed naszą erą podaje magiczne i medyczne własności 365 roślin. Starożytni Grecy i Rzymianie korzystali z roślin w medycynie, kuchni i kosmetyce, a także w celu uzyskania zapachów i barwników. Stosowali je również jako amulety i nosili w maleńkich
torebeczkach na szyi dla ochrony przed złymi mocami, chorobą albo urokami rozgniewanego sąsiada. W Odysei bohater otrzymuje zioło zwane dzikim czosnkiem mol, które ma go chronić przed czarami czarodziejki. Poza tym w mitologii magiczne zioła pojawiają się również, gdy mowa o czarownicach takich jak Hekate czy Media, które stosował je, przygotowując eliksiry obdarzające ich ulubieńców nadzwyczajnymi zdolnościami lub przynoszące potworne cierpienia tym, których pragnęły zniszczyć.

Temat 9: Znachorzy w średniowieczu.

Znachorzy, byli to tzw. przepowiadacze magicznych właściwości roślin. W średniowieczu mało kto nie znał lokalnego znachora albo "mądrej" (którzy byli magami, ale żaden mugol o tym nie wiedział), którzy za pomocą ziół leczyli rany i dolegliwości ciała oraz rozwiązywali wszelakie problemy natury osobistej - od wyschniętej studni po apodyktyczna teściową. Ich recepty bazowały na przekazywanych z pokolenia na pokolenie ludowych wierzeniach dotyczących leczniczych i magicznych właściwości roślin. Wiele leków powstawało, i nadal powstaje, na zasadzie, że każdą roślina została naznaczona wyraźnym znakiem określającym jej role w medycynie, wystarczy wiec przyjrzeć się jej dokładnie, by poznać, na co pomaga. Barwa kwiatów czy owoców, kształt liści albo korzeniom, budowie płatka albo łodygi - wszystko to podpowiada, jakie są lecznicze właściwości danej rośliny. Na przykład rośliny o żółtych kwiatach przeciwdziałają żółtej cerze cierpiących na żółtaczkę, rośliny o czerwonych liściach bądź korzeniach stosuje się w leczeniu ran i dolegliwości, którym towarzyszy krwawienie, a z fioletowych płatków roślin robi się okłady na stłuczenia. Jeżeli jakaś roślina przypomina kształtem jakiś organ, przypisuje się jej zbawienne dla niego działanie.

Temat 10: Zielarstwo w średniowieczu.

Średniowiecze nie było okresem rozkwitu nauk. W zielarstwie też panował pewien zastój, choć nie straciło ono znaczenia, gdyż każdy chce być zdrowy. Wtedy właśnie dużo do powiedzenia miały baby-znachorki, wiedzmy-zielarki, które swą wiedzę opierały na ustnych przekazach. Nauka i jej rozwój znalazł miejsce w klasztorach. Tym większą wdzięczność winniśmy ówczesnym zakonnikom, dzięki którym przetrwała starożytna wiedza przyrodnicza, Przyczynili się do tego zwłaszcza benedyktyni, słynący z mrówczej pracowitości. Latami przepisywali ocalałe podczas wojen i najazdów księgi autorów, starożytnych. Zasługą zakonników było nie tylko przepisywanie ksiąg - uprawiali oni zioła w wirydarzach, sporządzali maści, wyciągi, odwary i często byli jedynymi lekarzami, gdy grasowały zarazy i ”morowe powietrze”. Zachował się sporządzony przez opata Gosberta na początku IX wieku plan klasztornego kompleksu, w którym znajdował się między innymi rodzaj szpitala, mieszkanie dla lekarza, ogród zielarski i przechowalnia ziół leczniczych. Wybitne zasługi dla zielarstwa położyli benedyktyni z Salerno w X-XI wieku. Dziełem ich był Regimen Sanitatis Salernitanorum, zawierający nie tylko cenne informacje o ziołach leczniczych, ale i przepisy dietetyczne. Wiele z nich przeniknęło do medycyny ludowej, która zaczęła się rozwijać w mniej magicznym, a bardziej racjonalnym kierunku. Zakonnicy nie ograniczali się do korzystania ze starożytnych przekazów greckich i rzymskich oraz własnych obserwacji, ale uzupełniali wiedzę, czerpiąc ją z arabskiego świata naukowego. W świecie tym wybitną postacią był Awicenna z Buchary (XI-XII wiek), a nieco później Ibn Al-Beithar. Ten ostatni opisał około 1400 roślin leczniczych, z których większość zbadał osobiście. W dobie renesansu zielarstwo przestawało już być domeną zakonników. Pojawiać się zaczęli aptekarze, olejkarze, ”łowcy ziół”, a przede wszystkim lekarze-botanicy, wśród których nie brak i Polaków, na przykład Jana Stańki, Marcina z Urzędowa i Szymona Syreńskiego. Wyprawy żeglarskie Hiszpanów i Portugalczyków nie tylko przyczyniły się do poznana i rozpowszechnienia nowych gatunków ziół, ale i wiedzy botaniczno-medycznej z innych kontynentów.

Temat 11: Zielarstwo w wiekach późniejszych.

Naturalnie w tamtych i nieco późniejszych wiekach były lepsze i gorsze okresy w rozwoju zielarstwa, niemniej jednak był to proces dynamiczny. W wieku XIX rozwój nauk przyrodniczych spowodował zwrot w zielarstwie. Z jednej strony odkrycie składu chemicznego ziół, które uzdrawiały naszych pradziadów, potwierdzało słuszność stosowania leków roślinnych, z drugiej zaś - umożliwiło syntezę nowych, ”sztucznych” leków. Po pewnym czasie zaczęto niestety lekceważyć zioła, wierząc tylko w najnowocześniejsze preparaty farmaceutyczne. Uznawanie leczniczych właściwości ziół było uważane za objaw zacofania, jeśli nie wręcz ciemnoty i zabobonu. Co prawda i wtedy w wielu przypadkach, gdy zawodziła kuracja lekami syntetycznymi, szukano pomocy u zielarzy, a nawet u znachorów, ale bardzo rzadko się do tego przyznawano. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku nastąpił ponowny zwrot - zioła zaczęły być modne, powracano w tym czasie do kuracji ziołowych. Jak w każdej modzie czasami mamy do czynienia z przesadą, z wiarą w magiczną i cudotwórczą moc ziół. Jednak wszyscy uważamy, że jest to moda pożyteczna, niech więc rozwija się bujnie. Przede wszystkim dlatego, że zioła nie mogą zaszkodzić.